رتبه‌ی اعتباری و امتیاز اعتباری

در دنیای مالی مفهوم بسیار مهمی با نام ارزشمندی اعتباری وجود دارد که شاخصی جامع از توانایی فرد (حقیقی یا حقوقی) در عمل به تعهدات اعتباری خود است. با کمک این شاخص می‌توان پی برد که قرض دادن پول به چنین فردی با چه میزان ریسک عدم بازگشت اصل سرمایه همراه است. در مورد افراد حقیقی، ارزشمندی اعتباری در زمینه‌ی وام‌دهی و اعطای اعتبارات تمدیدشونده (مانند کارت اعتباری) اهمیت پیدا می‌کند و وام‌دهندگان به دنبال این هستند که ببیند سرمایه‌گذاری به صورت اعطای وام با چه میزان ریسک همراه است. در مورد افراد حقوقی (شرکت‌های بزرگ، کشورها و…)، اعطای اعتبار به صورت خرید اوراق قرضه و روش‌های دیگر مطرح است و ارزشمندی اعتباری برای آن‌ها به صورت ریسک عدم توانایی فرد در عمل به تعهدات خود در زمینه‌ی بازگشت اصل پول و همچنین سود ادعاشده تعریف می‌شود.

برای درک راحت‌تر این موضوع مهم که اشخاص بسیار زیادی با آن سروکار دارند و لزوماً مختص عده‌ای متخصص در حوزه‌ای خاص نیست، ارزشمندی اعتباری به صورت یک شاخص تک‌بعدی بیان می‌شود. دو عبارت رتبه‌ی اعتباری[1] و امتیاز اعتباری[2] رایج‌ترین مفاهیمی هستند که به‌کار گرفته می‌شود. اما تفاوت میان این دو چیست؟ به طور کلی باید گفت رتبه بندی اعتباری به شرکت‌ها و کشورها مربوط می‌شود، اما امتیاز اعتباری برای افراد استفاده می‌شود. این دو اصطلاح ممکن است در برخی موارد به جای یکدیگر استفاده شوند، اما تفاوتی بین آن‌ها وجود دارد. رتبه‌ی اعتباری که با مقیاس‌های حرفی بیان می‌شود، اعتبار یک کسب و کار یا دولت (افراد حقوقی) را نشان می‌دهد در حالی که یک امتیاز اعتباری عددی (افراد حقیقی) است که می‌تواند برای مصرف‌کنندگان فردی یا مشاغل کوچک استفاده شود.

به عنوان نمونه برخی امتیازات اعتباری مانند PAYDEX، Experian’s Intelliscore Plus، یا خدمات امتیازدهی کسب و کارهای کوچک FICO، فقط برای مشاغل اعمال می شود. PAYDEX از مقیاس صفر تا 100 استفاده می‌کند، در حالی که Intelliscore Plus و FICO به ترتیب از مقیاس 850-300 و صفر تا 300 استفاده می‌کنند. امتیاز اعتباری برای افراد نیز دارای دامنه‌ای از 300 تا 850 است.

به عبارت دیگر هم رتبه‌بندی‌ها و هم امتیازها برای نشان دادن احتمال بازپرداخت بدهی توسط وام‌‌گیرندگان طراحی شده‌اند که توسط اشخاص و موسسات ثالث مستقل ایجاد می‌شوند. در ادامه به بیان تفاوت های آن ها می پردازیم.

امتیاز اعتباری چیست؟

در تاریخ چندهزار ساله پرداخت وام، استخراج اطلاعات اعتباری یک عمل کاملاً شخصی بود و بسیاری از بازرگانان و بانکداران از شنیده‌ها و شایعات افراد دور و نزدیک، مشخصات مالی متقاضیان اعتبار را استخراج می‌کردند. با این حال، با شروع دهه‌ی 1820، گزارش‌های اعتباری رو به پیشرفت گذاشتند، زیرا تراکم معاملات تجاری، سیستم قدیمی را بیش از حد دست و پا گیر کرده بود. در همین زمان موسسات مختلف شروع به استخدام افرادی جهت ارزیابی اعتبار اشخاص، اشتراک و کدگذاری اطلاعات مربوطه نمودند.

امروزه رایج‌ترین امتیاز اعتباری مورد استفاده در تصمیمات وام دهی ، امتیاز FICO[3] است. FICO اطلاعات را از سه دفتر اصلی گزارش اعتباری می‌گیرد و از آن برای محاسبه امتیاز اعتباری افراد استفاده می‌کند این دفاتر مراکزی هستند که وام‌دهندگان می توانند رفتار و سابقه مالی اعتبارگیرندگان خود را به آن‌ها گزارش داده تا نسبت به تجمیع و پردازش آن‌ها اقدام نمایند. این سه آژانس عبارتند از: TransUnionو Equifax, Experian. علت تجمیع اطلاعات این سه آژانس دشواری تفسیر و مقایسه گزارش‌هایشان بود که برای حل این مشکل آن‌ها شروع به همکاری با یک شرکت فناوری برای توسعه یک الگوریتم امتیازدهی کردند که اکنون به نام FICO شناخته می‌شود و در حال حاضر حدود 90 درصد وام‌دهندگان، هنگام ارزیابی اعتبار یک مصرف کننده، به امتیاز فیکوی آن‌ها نگاه می‌کنند.

عوامل اعتباری مانند سابقه پرداخت، مقدار بدهی، مدت زمان باز بودن حساب‌های اعتباری، اعتبار جدید و ترکیبی از انواع اطلاعات در امتیاز فیکو قرار می‌گیرند. این نمرات از 300 تا 850 متغیر است و هرچه امتیاز مصرف‌کننده بالاتر باشد، نرخ بهره پیشنهادی بهتر خواهد بود.

هرچند هر وام‌دهنده دستورالعمل‌های خاص خود را برای اعطای اعتبار دارد، اما به طور کلی، امتیازهای بالاتر از 740 بسیار خوب یا استثنایی در نظر گرفته می‌شود، در حالی که امتیازات بین 670 تا 740 خوب و بیانگر این است که وام‌گیرنده نسبتاً ایمن است. نمرات کمتر از 670 اما بیشتر از 579 امتیازی متوسط است، وام گیرندگانی که امتیازاتی در این محدوده دارند ممکن است در تاریخچه‌ی اعتباری خود دارای معوقات اندکی باشند و در نهایت نمرات زیر 580  امتیازی بسیار ضعیف خواهد بود.

رتبه‌بندی اعتباری چیست و چگونه تعیین می‌شود؟

باید گفت که پیدایش آژانس‌های رتبه‌بندی به اوایل دهه 1900 باز می‌گردد که ماموریت آن‌ها رتبه‌بندی و ارزیابی اوراق بهادار در آمریکا بود، اما به تدریج و در اواخر دهه 1960 به سمت رتبه‌بندی سپرده های بانکی، شرکت‌های بیمه و بورس اوراق بهادار نیز کشیده شدند. از اوایل 1980 نیز تعداد و فعالیت موسسات رتبه‌بندی به صورت فزاینده‌ای در کشورهای مختلف به ویژه اقتصادهای نوظهور افزایش یافت.

با گذشت زمان آژانس‌های رتبه‌بندی در پی تکمیل و ارائه نوآوری در گزارشات خود، سطوح درجه‌بندی را به سیستم‌های رتبه‌بندی خود اضافه کردند. هنگام ایجاد یک رتبه‌بندی اعتباری، همه آژانس‌های مشغول در این حوزه می‌توانند مقیاس‌های خود را تعیین کنند، اما رتبه‌بندی‌هایی که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند توسط S&P تولید می‌شوند. این موسسه از رتبه‌بندی AAA برای شرکت‌ها یا دولت‌هایی استفاده می‌کند که قوی‌ترین ظرفیت را برای انجام تعهدات مالی دارند و پس از آن AA، A، BBB، BB، B، CCC، CC، C و D قرار می‌گیرند.

برای محاسبه این رتبه‌بندی‌ها، S&P به سابقه استقراض و بازپرداخت وام‌های یک کسب‌ وکار یا دولت نگاه می‌کند. Fitch Ratings و Moody’s دو شرکت دیگر در زمینه رتبه‌بندی اعتباری هستند.

این سه سازمان همچنین رتبه‌بندی چشم‌انداز منفی، مثبت، پایدار و در حال توسعه را به کشورها اختصاص می‌دهند که نشان دهنده روند بالقوه یک کشور طی شش ماه تا دو سال آینده است.

[1] Credit Rating

[2] Credit Score

[3] Fair Isaac Corporation